صادرات زعفران تولید وفرآوری، مهمترین چالش ها
حدود یک میلیون کشاورز از طریق چرخه کشت و فرآوری زعفران امرار معاش می‌کنند . زعفران از این رو اهمیت خاصی دارد که در اقلیمی کاشت و برداشت می‌شود که دچار کم‌آبی و محرومیت‌ها و کمبودهای زیاد در حوزه معیشت است. کشت زعفران با کمترین نیاز به آب در چنین منطقه‌ای، یک تجارت فوق‌العاده و ویژه محسوب می‌شود. تولید زعفران هیچ ارزبری‌ای از کشور ندارد و کاملا متکی بر داخل است و هیچ تحریمی بر میزان تولید آن موثر نیست و صادرات زعفران ارزآوری بسیار زیادی برای کشورمان دارد. این چرخه شامل بخش‌های مختلفی است که تقویت تولید، فرآوری و ایجاد ارزش افزوده و صادرات را شامل می‌شود و به نظر می‌رسد در هر کدام از این حوزه‌ها باید تغییرات مثبتی اتفاق بیفتد.
6 نکته مهم در اقتصاد زعفران
نسخه شفابخش مشکلات اقتصادی عبارت از تقویت تولید است.
در این حوزه چند مسأله مهم وجود دارد.
1) فراهم بودن شرایط توسعه تولید
میزان سطح کشت زعفران بر اساس برآوردها ۱۲۰ هزار هکتار است. قطعا این سطح زیر کشت قابل افزایش است. در سال‌های اخیر علاوه بر خراسان‌های رضوی و جنوبی، استان‌های دیگری نیز وارد کشت زعفران شده‌اند که در بلندمدت قطعا به نفع کشور است. ما باید بتوانیم سهم بالای ۹۰ درصدی خود از تولید زعفران دنیا را با افزایش تولید و البته متناسب با آن، توسعه بازار صادراتی، حفظ کنیم .و حتی به سوی انحصاری کردن آن به نفع کشور خود قدم برداریم . زعفران دکتر امین با در اختیار داشتن 100 هکتار زعفران به صورت پیوسته که بزرگترین مزرعه زعفران جهان محسوب می‌شود سهم قابل توجهی در تولید زعفران کشور دارد.
2) بهبود عملکرد در برداشت
عملکرد کشور در زعفران حداکثر ۳ تا ۵/۳ کیلوگرم در هر هکتار است. این رقم می‌تواند در صورت بهبود مکانیزم‌های کاشت، داشت و برداشت، تا ۱۰ کیلوگرم در هر هکتار افزایش یابد. این مسأله نیازمند عزم جدی و به کار گرفتن شیوه‌های نوین کشاورزی و ارتباط دانشگاه و کشاورزی است .بر اساس مطالعات انجام شده در شرکت دکتر امین وبهره مندی از آزمایشگاه های تخصصی مجهز و استفاده از سیستم آبیاری مکانیزه در مزرعه زعفران ، تولید و فرآوری زعفران دکتر امین بر اساس فناوری و علم بروز دنیا بوده و این امر باعث برداشت حداکثری محصولی با کیفیت شده است .
3) ایجاد تقاضا
با توجه به فضای افزایشی تولید در عرصه زعفران و افزایش حجم تولید سالانه باید برای بازاریابی و ایجاد تقاضا برای این محصول نیز اقداماتی انجام داد .
4)کاهش خرده‌مالکی
یکی دیگر از مشکلات تولید، «خرده‌مالکی» است. این مسأله توسط کشاورزان محترم هم درک شده. این عزیزان با اجاره دادن زمین‌ها تلاش می‌کنند به جای چندین مزرعه کوچک، زمین‌های بزرگ کشاورزی با بازدهی بالاتر و شیوه‌های نوین‌تر ایجاد کنند. کشور باید آمایش زمین‌های کشاورزی را در دستور کار قرار دهد. به نظر می‌رسد طرح شناسنامه‌دار کردن مزارع زعفران، یک اقدام اولیه خوب باشد.
5) هزینه های فرآوری سنتی
هزینه‌های فرآوری محصول زعفران هم یکی از مشکلات کشاورزان عزیز است که میتوان با صنعتی‌سازی و استفاده از ظرفیت‌های علمی صنعتی کشور، برای آن فکر اساسی کرد. در حال حاضر به ازای هر کیلو زعفران، ۲ میلیون تومان هزینه جداسازی پرداخت می‌شود که هزینه گزافی برای قشر کشاورز است. میزان ضایعات بالاست و تجهیزات و ماشین‌آلات کاشت و برداشت و جداسازی کلاله، از نیازهای اساسی‌ای است که بسادگی با کمک صنعتگران عزیز قابل ساخت و توسعه است. طبیعی است کشوری که بیشترین میزان تولید زعفران را دارد، باید بزرگترین تولیدکننده ماشین‌های صنعتی نیز باشد و در تحقیق و توسعه این حوزه، نقش جدی ایفا کند.
6) تامین امنیت اقتصادی کشاورزان
مسأله مهم و اساسی بعدی، تامین امنیت اقتصادی کشاورزان عزیز است. هم اکنون در قالب خرید تضمینی، شرکت‌های تعاونی با قیمت خرید تضمینی، محصول کشاورزان را با وعده‌های پرداخت ۱۵ روزه تا ۳ ماهه می‌خرند ولی گاه تا یک سال، پرداخت پول طول می‌کشد. بنابراین کشاورزان ترجیح می‌دهند محصول خودشان را پایین‌تر از قیمت خرید تضمینی اما به صورت نقد به واسطه‌ها بفروشند. یا برخی از کشاورزان تصمیم می‌گیرند با شخم زدن زمین‌هایشان، پیازهای زعفران را بفروشند و به سمت کاشت محصولات دیگر بروند.
راهکاری برای فرآوری زعفران و ایجاد ارزش افزوده
این مسأله، یکی از مهمترین نکات و پاشنه آشیل بحث زعفران است و چند نکته در این زمینه به ذهن می‌رسد.
1) جلوگیری از خام فروشی
خام‌فروشی، مسأله مهم و حیاتی در این حوزه است. خام‌فروشی در زعفران یعنی عرضه هر محموله زعفران در بسته‌بندی بیشتر از ۱۰ گرم. تنها ۳/۷ درصد از کل زعفران صادراتی ایران به صورت بسته‌بندی‌های زیر ۱۰ گرم صادر می‌شود. ۷/۷۹ درصد زعفران کشور در بسته‌بندی‌های بالای ۳۰ گرم بوده که عمدتا نیم کیلویی و یک کیلویی است. این یعنی خام‌فروشی و مفت‌فروشی کالایی که یک کشاورز ماه‌ها پای آن زحمت کشیده است.
2) جلوگیری از بسته بندی زعفران ایرانی توسط کشور های دیگر
مسأله بعدی در این محور بسته‌بندی است. کشور در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشته‌است. هم اکنون مشکل ایران، فنی نیست و شرکت‌های ایرانی ثابت کرده‌اند می‌توانند محصول را در بسته‌بندی شکیل صادر کنند.اما مشکل جای دیگری است. بیش از ۹۰ درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود. اما با این حال، تنها ۱۰ درصد زعفران تولیدی کشور با بسته‌بندی شرکت‌های ایرانی به دست مصرف‌کننده در دنیا می‌رسد. این در حالی است که ارزش افزوده صادرات زعفران بسته‌بندی، نزدیک به ۵ برابر زعفران فله است.
3) اهمیت نمادسازی و ساخت برند
نکته بعدی، نمادسازی یا همان برندسازی در صنعت زعفران است. اینکه دنیا زعفران اسپانیا و اخیرا زعفران افغانستان را بیشتر از زعفران ایران می‌شناسند .و حتی زعفران ایران، به شکل فله خریداری و به اسم زعفران اسپانیا و افغانستان به بازار ارائه می‌شود، یک ضایعه دردناک است. جالب است که اسپانیا کمتر از 1 درصد تولید زعفران دنیا را در اختیار دارد و افغانستان هم ۲ درصد تولید را به خودش اختصاص داده است. اما هم اکنون بر اثر بی‌تدبیری، در شرایطی قرار داریم که تاجر افغانستانی، زعفران را از کشاورزان ایرانی می‌خرد وصادر میکند.
4) تولید فرآورده های متنوع
نکته بعدی، فرآوری زعفران است، فعلا بیشترین محصولی که از زعفران فرآوری می‌کنیم، به عنوان ادویه از آن استفاده می‌شود. در صورتی که از زعفران میتوان فرآورده های بسیار متنوعی تولید کرد که هم کاربردی است هم در عرصه ی بازار یابی و فروش بسیار اهمیت دارد . فرآورده هایی همچون پودر کیک ، چای زعفرانی ، پودرژله، عسل زعفرانی و …. اما فرآوری زعفران محدود به اینها نیست. به عنوان مثال یکی از بحث‌های مهم، کاربرد دارویی زعفران است که گویا در درمان استرس، آسم، افسردگی و حساسیت و حتی به عنوان مسکن کاربرد دارد. صنایع کشاورزی و دارویی دکتر امین نیز با در اختیار داشتن کادر تخصصی مجرب و انجام فعالیت تحقیق و توسعه در راستای فرآوری زعفران موفق به تولید کروسین با خلوص 99.9 درصد شده است.
5) گردشگری زعفران
نکته بعدی، اقتصاد حاشیه‌ای صنعت زعفران است. به عنوان مثال هم‌اکنون توسعه گردشگری یکی از عرصه‌های بدیع برای پیشرفت مناطقی است که در آن، کشت زعفران می‌شود. در فصل گلاب‌گیری، در قمصر کاشان حجم بالایی از گردشگران داخلی و خارجی حضور پیدا می‌کنند. و این، خودش فصل جدیدی از توسعه اقتصادی را برای این منطقه فراهم کرده است. همین ظرفیت برای زعفران هم وجود دارد. واقعا مشاهده و حضور در مزارع خوش‌رنگ و معطر زعفران، جذاب و مفرح است .
4 چالش صادراتی زعفران
مهمترین مسأله در زمینه زعفران، ساماندهی صادرات است. آمارهای صادراتی زعفران ایران طی سال‌های ۸۳ تا ۹۸ حاکی از ارزآوری بیش از ۲ میلیارد دلاری این صنعت طی ۱۵ سال اخیر است. اما با این وجود مشکلات عدیده‌ای وجود دارد.
1) بازار غیر انحصاری زعفران
بین ۲۰ تا ۲۵ درصد تولید زعفران، در کشور مصرف می‌شود و مابقی به۶۰ کشور صادر می‌شود. یعنی بازار اصلی زعفران در خارج از کشور قرار دارد. در حال حاضر از مجموع ۲۰۰ کشور جهان، حدود ۶۰ کشور هدف صادرات زعفران ایران هستند. این بازار، دیگر انحصاری نیست و سایر کشورها هم اقدام به تولید زعفران کرده‌اند. اگر برنامه‌ریزی دقیقی برای حفظ و توسعه بازار نشود، این فرصت بزرگ از دست خواهد رفت و سهم کشورمان بین ۳۰ کشوری که به تولید زعفران رو آورده‌اند، تقسیم خواهد شد.
2) ارتباط نرخ ارز با میزان صادرات
هم کشت زعفران و هم حوزه های بعد از برداشت آن باعث اشتغال زایی شده و بسیار کاربرد دارد. ولی صادرات زعفران به دلیل افزایش نرخ ارز که در زندگی مردم هم تاثیرگذاشته ، کاهش یافته است . سال هایی بوده که زعفران را در بازار های خارجی در رنج هزار یا دوهزار دلار میفروختیم ولی هم اکنون این قیمت به زیر 500 دلار کاهش یافته است.
3) ارتباط صادرات و قاچاق زعفران
اگر چرخه صادرات اصلاح شود، گشایش بزرگی در تولید زعفران اتفاق می‌افتد و کشاورزان می‌توانند حاصل دسترنج خودشان را شخصا استفاده کنند. هم اکنون با افزایش قیمت دلار، واسطه‌ها زعفران را به ریال از کشاورز می‌خرند و به دلار می‌فروشند. و با افزایش قیمت دلار، سودهای نجومی می‌برند. سود حاصل از صادرات اصلا برای واسطه‌ها مهم نیست و آنها سود اصلی را از مابه‌التفاوت قیمت ارز می‌برند. از این رو زعفران قاچاق می‌شود و دلال، حاضر است در بازار کشورهای همسایه، زعفران را به قیمتی پایین‌تر از قیمت واقعی بفروشد، چون بیشتر از اینکه از صادرات زعفران سود ببرد، قرار است از حاشیه قیمت ارز سود ببرد، لذا صادرکننده قانونی ضرر میکند، چون مجبور است محصولش را ارزان‌تر بفروشد.
4) صادرات مجدد
ما متأسفانه شاهد صادرات مجدد هستیم، بویژه در اسپانیا، ایتالیا و لبنان شاهد این هستیم که زعفران ما و سایر کشورها مجددا به دیگر کشورها صادر می‌شود.
